Афганистан дүйнөлүк коомчулуктун көңүл борборуна кайрадан чыкты. Жакында эле бул өлкө жөнүндө эл аралык маалымат мейкиндигинде дээрлик эч кандай жаңылык болбой, «Талибан» кыймылынын ички саясатына дүйнө көнүп калгандай сезилген. Бул тууралуу Kazinform агенттигинин эл аралык кабарчысы жазат.
Талибанга карата санкциялар Сириядагыдай алынышы мүмкүнбү?
Афганистандагы жагдайга карата эл аралык коомчулуктун негизги суроолору – аялдардын укуктары жана бийликтин инклюзивдүүлүгү боюнча калууда. 8-июлда Эл аралык кылмыш соту (ЭКС) Талибандын жогорку жетекчилигиндеги эки адам – жогорку лидер Хайбатулла Ахунзадды жана башкы сот Абдул Хаким Хакканини кармоо ордерин чыгарды. Бул чечим Афганистан менен эл аралык коомчулуктун ортосундагы карама-каршылыктардын маңызын чагылдырат.
Бул карама-каршылыктар Талибанга карата санкциялардын алынуусуна жол бербей, акыркы жылдары жарыяланган ири долбоорлордун ишке ашуусуна тоскоол болууда. Айрыкча Афганистан аркылуу өтө турган транспорттук коридорлорду куруу кыйын болууда.
Чоң долбоорлорду ишке ашыруу үчүн эл аралык таануу керек
Афганистандын өкмөтү расмий түрдө эл аралык коомчулук тарабынан таанылбаса, ири долбоорлор үчүн кредит алуу дээрлик мүмкүн эмес. Кредитке камсыздандыруу талап кылынат, бирок эч бир камсыздандыруу компаниясы таанылбаган өкмөт менен иштешпейт. Мисалы, ТАПИ газ куурун же Борбор Азиядан Пакистанга темир жол курууну ишке ашыруу үчүн бул маселе чечилиши керек.
Ал эми Сириянын мисалы буга окшош кырдаалда. АКШ жана Евробиримдик 2025-жылы Сирияга каршы санкцияларды алып салды. 30-июнда АКШ санкцияларды алып, 7-июлда «Хайят Тахрир аш-Шам» уюмун террордук деп эсептөөнү токтотту. Бул Катар менен Түркиянын газ куурун жана Перс булуңун Жер Ортолук деңиз менен байланыштырган транспорттук коридорлорду курууга жол ачты.
Талибанды таануу – геосаясий курал
3-июлда Россия Талибанды расмий түрдө тааныды. 4-июлда Кытай ТИМинин расмий өкүлү Мао Нин Кытай менен Афганистандын дипломатиялык алакалары үзүлгөн эмес экенин билдирип, Россия менен Афганистандын алакасын оң баалады. Бул Кытай тараптан де-факто, бирок де-юре эмес таануу деп эсептелет.
Россия үчүн Талибанды таануу – Батыш менен болгон татаал алакалар фонунда өзүнүн таасирин кеңейтүүнүн жолу. Эгерде башка өлкөлөр Афганистанды таануу жаатында шашылбаса, Россия бул өлкөгө көбүрөөк таасир этүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болот. Бул ТАПИ же темир жол сыяктуу долбоорлорго катышууга жол ачат.
Долбоорлорду ишке ашыруу үчүн каржылоонун маселеси курч
Бирок таануудан кийинки эң логикалык кадам – долбоорлорго акча бөлүү. Россия бул багытта металл түтүктөрдү жана темир жол рельстерин камсыздай алмак. Бирок азыркы экономикалык абал жана санкциялар Россиянын мындай кадамга баруусун кыйындатат.
Экономикалык кыйынчылыктар жана миграция коркунучу
Афганистанда 36,5 млн киши жашайт. Анын ичинен 20–23 млн адам гуманитардык кыйроонун чегинде турат. БУУнун маалыматына ылайык, жыл сайын бул өлкөдө 1,35 млн бала төрөлөт. Эгерде мындай өсүү улана берсе, 30 жылда калктын саны эки эсе көбөйөт.
Бул арада Иран жана Пакистан Афганистандан келген качкындарды депортациялоодо. 2025-жылдын алгачкы жарымында 1,2 млн адам Афганистанга кайтып келди. Бул өлкөнүн экономикалык абалын андан ары начарлатып, миграциялык басымды күчөтүүдө.
Казакстандын Афганистанды туруктуу кармоодогу ролу
Казакстан акыркы төрт жылда Афганистанга буудай, ун жана өсүмдүк майын жеткирүү менен өлкөнүн туруктуулугуна чоң салым кошту. 2022-жылы жеткирүүлөрдүн көлөмү 1 млрд долларга жакындаса, 2024-жылы 527 млн долларды түздү. Жакында товар жүгүртүүнү 3 млрд долларга жеткирүү пландалууда, бирок бул транспорттук долбоорлор ишке ашканда гана мүмкүн болот.
Сириядагы «Хайят Тахрир аш-Шам» боюнча прецедент Афганистан үчүн да санкциялар алынары мүмкүн деген божомолго негиз болот. Болбосо, жакын арада Афганистан калкы өтө көбөйгөн, жакырчылык жана миграция менен кыйналган өлкөгө айланып, Борбор Азия үчүн чоң чакырыкка айланышы мүмкүн.
Эске салсак, бүгүн Казакстан менен Афганистан Борбордук жана Түштүк Азияны байланыштырган темир жолдун курулушу боюнча меморандумга кол коюшту.
Булак: inform.kz