Гаагадагы Эл аралык трибуналдын Палестинада болуп көрбөгөндөй кан төгүүсү үчүн Израилдин премьер-министри менен мурдагы коргоо министрин камакка алуу чечими тарыхый адилеттүүлүк жолундагы негизги укуктук жана моралдык этап, дейт саясат таануучу Камолиддин Раббимов өз рубрикасында. Kun.uz сайтында.
21-ноябрда Эл аралык кылмыш соту Израилдин премьер-министри Биньямин Нетаньяху менен мурдагы коргоо министри Йоав Галантты камакка алууга ордер берген.
Алар согуш кылмыштары, анын ичинде адамзатка каршы кылмыштар, адам өлтүрүү, куугунтуктоо жана башка адамгерчиликсиз аракеттер үчүн айыпталууда.
Нетаньяху менен Галант дагы карапайым элге атайылап кол салган деп айыпталган.
Израил мамлекети бул өкүмдү өтө терс кабыл алды. Өлкөнүн саясий элитасы кыжырданууда. Неге? Себеби жөнөкөй: бул сот процессинен кийин Израилдин аскердик жана башка саясий ишмерлери соттолуп, күнөөлүү деп табылышы мүмкүн, мунун натыйжасында бүткүл Израил мамлекетинин эл аралык мамилелери жабыркашы мүмкүн.
Анын үстүнө соттун бул өкүмү өтө оор тарыхый-укуктук белги жана мындан ары “Израиль эң оор кылмыштарды жасаган жана бул кылмыштар үчүн расмий түрдө айыпталган өлкө” деп таанылат.
Эл аралык кылмыш сотунун билдирүүсүндө, Израил “Газа тилкесиндеги миллиондогон адамдарды ачарчылыкка салуу үчүн атайылап блокада саясатын жүргүзгөн” жана “жай тургундарга атайылап ок атып, он миңдеген адамдарды өлтүргөн”.
Эми Рим статутун (ЭККнын негиздөөчү документи) ратификациялаган өлкөлөр Нетаньяху бул өлкөлөргө барса, аны камоого аргасыз болушат. Бул премьер-министрди жана Израил мамлекетин абдан оор абалга түшүрөт.
Өкүмгө болгон реакция ар кандай болду. АКШ мурдагыдай эле Израил тарапта. Вашингтон бул маселеде өзүнчө обочолонду. АКШнын президенти Байден: «Бул өкүмгө ачуум келди, биз Израилдин коопсуздугун коргойбуз»,- деди. Америкалык сенатор Том Коттон: “Ким бул чечимди аткарса, өзүн күнөөлөп койсун, керек болсо биз ал жакка басып киребиз” деген радикалдуу пикирин билдирди.
Евробиримдиктин расмий өкүлдөрү жана саясатчылар соттун чечимине баш ийе турганын айтышууда. “Европа сотунун чечими так аткарылышы керек, бул өкүм саясий эмес, мыйзамдуу” деди Евробиримдиктин тышкы иштер боюнча комиссары Жозеф Боррел. Улуу Британия, Франция, Канада, Голландия жана башка өлкөлөр бул чечимди ишке ашырууга даяр экендиктерин билдиришти. Бул эгер ал өлкөлөргө Нетаньяху же Галант келсе, аларды түрмөгө камап, Эл аралык кылмыш сотуна өткөрүп берүү керек дегенди билдирет.
Израил Эл аралык соттун документтерин ратификациялаган эмес, АКШ да. Бирок Палестина ЭККнын мүчөсү. Ошондуктан Палестинада жана анын тургундарына каршы жасалган кылмыштар сот тарабынан эске алынган.
Соттун бул чечими Израил үчүн эле эмес, анын башкы демөөрчүсү жана коргоочусу АКШ үчүн да чоң көйгөй болот. Кошмо Штаттардагы израилдик лобби ушул кезге чейин официалдуу Вашингтонду Израилдин таламдарына баш ийдирди жана байлады. Натыйжада Израилдин Жакынкы Чыгыш аймагындагы саясаттары аймак жана Американын кызыкчылыктары үчүн үч фронтто чоң көйгөйлөр жана зыян алып келди.
Биринчиден, Израилдин айынан Америка Кошмо Штаттарына болгон дүйнөлүк ишенимге олуттуу зыян келтирилди. Америка Кошмо Штаттарын “кош стандарттардын өлкөсү” катары кароо аймактык жана дүйнөлүк масштабда кеңири таралган. АКШнын Жакынкы Чыгыштагы саясатынан улам алардан алыстап, альтернативалуу геосаясий векторду издөө күч алды.
Экинчиден, Жакынкы Чыгыш аймагы талкаланды. Аймак согуштун жана туруксуздуктун очогуна айланганын баары көрүп турат. Израил бул жерде Америка Кошмо Штаттарынын колу менен көптөгөн согуштарды жүргүзгөн. Израилдин максаты – аймактагы күчтүү бир дагы өлкөнүн аны тутуп калбасын камсыз кылуу. Эгерде аймактагы кайсы бир мусулман өлкөсү гүлдөп, геосаясий жактан эгемендүүлүккө умтулса, Израил АКШ аркылуу ага каршы согушууга аракет кылмак. Ошондуктан, кийинки он жылдыктарда Израиль аймактагы көптөгөн өлкөлөрдү тынымсыз алсыратты. Ирак, Ливия, Сирия, Судан, Ливан, Сомали АКШ менен Израил биргелешип согуш ачып, аларды жок кылган өлкөлөр. Иран, Түркия, Катар жана башка өлкөлөр дагы эле Израилдин кара тизмесинде. Израилдин кыргынын сындаган адам душман катары кабыл алынат.
Үчүнчүдөн, Израилдин стратегиялык максаты – Палестина мамлекетинин түзүлүшүнө жол бербөө. Ушул себептен Израил тынымсыз геноцид, согуш, «тазалоо» жана басым жасоодо. Израиль эч кандай шартта «эки мамлекет» идеясын кабыл албайт. АКШ Израилдин бул саясатын БУУда жана башка мекемелерде коргойт. Натыйжада бүгүнкү күндө дүйнөлүк аренада эл аралык мыйзамдар бузулуп, адам укуктары менен демократиянын бедели түшүрүлдү.
Эл аралык кылмыш соту тарабынан израилдик жогорку даражалуу аткаминерлерге айып тагылышы чоң тарыхый, укуктук жана моралдык этап болуп саналат. Ал келечектеги ири өзгөрүүлөргө укуктук негиз болуп кызмат кылат.
Палестина мамлекети түзүлгөндөн бери Израил дагы эле өз кылмыштарын моюнга алуудан алыс. Бирок процесс азыртадан эле жүрүп жатат. Израил тарыхый кризисте. Анан, албетте, жасаган кылмыштары үчүн жооп бере турган учур келет.
Камолиддин Раббимов,
Саясат таануучу